1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στις 14 Ιουλίου 2015, έξι παγκόσμιες δυνάμεις –ΗΠΑ, Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο, Γερμανία, Ρωσία, Κίνα- κατέληξαν σε ένα ιστορικό σύμφωνο με το Ιράν επί του περιορισμού και του ελέγχου του πυρηνικού προγράμματός του. Η συμφωνία ανακούφιζε στο εξής το Ιράν από τις κυρώσεις της διεθνούς κοινότητας, με αντάλλαγμα τη δέσμευσή του να αναστείλει τη διαδικασία μετατροπής των αποθεμάτων εμπλουτισμένου ουρανίου που διέθετε σε υλικό για την κατασκευή πυρηνικής βόμβας.
Σκοπό του παρόντος άρθρου συνιστά η σκιαγράφηση μιας κατά το δυνατόν εναργέστερης εικόνας του νευραλγικού ρόλου της ΕΕ στην παραπάνω διαπραγματευτική διαδικασία. Συγκεκριμένα, επιχειρηματολογείται ότι η ενωσιακή συμβολή στην πρόοδο των πολυμερών διαβουλεύσεων υπήρξε διαρκής ως προς το βαθμό εμπλοκής και καταλυτική ως προς τη διαμόρφωση του τελικού αίσιου αποτελέσματος. Αρχικά, παρατίθεται συνοπτικά το σύνολο των κοινοτικών πρωτοβουλιών ως την κατάρτιση του Κοινού Ολοκληρωμένου Σχεδίου Δράσης. Στη συνέχεια, αναλύονται τα αίτια συμμετοχής της ΕΕ στις πυρηνικές συνομιλίες. Τέλος, επιδιώκεται μια αποτίμηση της ενωσιακής συνεισφοράς στην πυρηνική συμφωνία, καθώς και μια διερεύνηση των μελλοντικών προοπτικών των ευρωιρανικών σχέσεων.
2. ΟΙ ΕΝΩΣΙΑΚΕΣ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ ΩΣ ΤΗΝ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΤΟΥ ΚΟΣΔ
2.1 Αμερικανοευρωπαϊκή διάσταση απόψεων
Η κομβικής σημασίας γεωπολιτική θέση του Ιράν εξήπτε ανέκαθεν το ενδιαφέρον Αμερικής και Ευρώπης για την ισλαμική δημοκρατία του Κόλπου. Ωστόσο, μετά την επανάσταση του 1979 οι δύο δυνάμεις ακολούθησαν αποκλίνουσες διπλωματικές προσεγγίσεις απέναντι στην Τεχεράνη. Αρχής γενομένης από την «κρίση ομηρίας των 444 ημερών» (Parsi 2015), η Ουάσινγκτον επεδίωξε ως επί το πλείστον την απομόνωση του Ιράν, τη στιγμή που οι Ευρωπαίοι διατήρησαν ανοικτούς τους διπλωματικούς διαύλους, μην επιδεικνύοντας ανάλογης κλίμακας δυσπιστία απέναντι στη χώρα (Martin 2015).
Εξελισσόμενη, μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου, στη βασική πηγή ρευστού για την ανασυντασσόμενη, κατόπιν της οκταετούς (1980-88) πολεμικής σύρραξης με το Ιράκ, Τεχεράνη μέσω των εμπορικών τους σχέσεων, αλλά και ευρισκόμενη και η ίδια άμεσα εξαρτώμενη από τα ιρανικά ενεργειακά αποθέματα (Τζογόπουλος 2014: 265), η ΕΕ αντιμετωπίζει διαχρονικά το Ιράν ως ανερχόμενη περιφερειακή δύναμη, εν αντιθέσει με τις ΗΠΑ, που, από τα τέλη της δεκαετίας του ’80 και έως την πρώτη θητεία Ομπάμα, έτειναν να το θεωρούν κράτος-παρία (Menashri 2002: 178). Οι διαφοροποιημένες αυτές οπτικές αποτυπώνονται στις μακρόχρονες διαπραγματεύσεις Ιράν και διεθνούς κοινότητας για τον περιορισμό και τον έλεγχο του πυρηνικού προγράμματος του πρώτου. Έτσι, το ευρωπαϊκό δόγμα της αποτελεσματικής πολυμέρειας, δηλαδή η σταθερή σύμπραξη της ΕΕ με έτερους διεθνείς οργανισμούς, όπως ο ΟΗΕ, ήρθε ουκ ολίγες φορές σε αντιδιαστολή με τη νεοσυντηρητική ροπή προς τη μονομέρεια της εξωτερικής πολιτικής Μπους (Ramani 2015), με τις δύο πλευρές να επιδίδονται διαρκώς στο ρόλο «του καλού και του κακού αστυνομικού» αντιστοίχως ως προς το Ιράν (Einhorn 2004).
Ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’90, η ΕΕ αντιλαμβανόταν τις κυρώσεις που επεβλήθησαν από την κυβέρνηση Κλίντον κατά του Ιράν στο πλαίσιο της ILSA (Iran and Libya Sanctions Act) ως επιζήμιες για τη δραστηριότητα ευρωπαϊκών εταιρειών, όπως η Royal Dutch Shell και η British Gas, που είχαν υπογράψει αρχικές συμφωνίες στην περιοχή (Pinto 2001). Αλλά και στις αρχές του 21ου αιώνα, η Ένωση διαφώνησε με το δόγμα του προέδρου Μπους περί «άξονα του κακού», στον οποίο συγκαταλέγονταν Ιράν, Ιράκ και Βόρεια Κορέα (Kellner 2002), με τον τότε Γάλλο ΥΠΕΞ, Ουμπέρ Βεντρίν, να χαρακτηρίζει την εν λόγω πολιτική «απλοϊκή» (BBC 2002) και τον Ύπατο Εκπρόσωπο για ζητήματα εξωτερικής πολιτικής της ΕΕ, Χαβιέ Σολάνα, να παροτρύνει τους αμερικανούς εταίρους του να καταστήσουν ως βασική αρχή τους την πολυμέρεια (Black et al. 2002).
2.2 Ο διάλογος Ιράν και ΕΕ-3
Δεδομένης της ανωτέρω περιγραφείσας ανεκτικής στάσης της ΕΕ σχετικά με το Ιράν, αλλά και της θετικής προδιάθεσης του ίδιου του Ιράν απέναντι στην ΕΕ λόγω του ότι δεν τη θεωρούσε ιδιαίτερα φίλα προσκείμενη στο Ισραήλ, όπως τις ΗΠΑ (Τζογόπουλος 2014: 266), δεν προξενεί εντύπωση το γεγονός ότι οι Ευρωπαίοι υπήρξαν οι πρώτοι που παρενέβησαν διαμεσολαβητικά το 2003, έπειτα από την αποκάλυψη ιρανικής αντιπολιτευτικής οργάνωσης ότι η Τεχεράνη είχε μυστικά προχωρήσει στην κατασκευή πυρηνικών εγκαταστάσεων στις πόλεις Νατάνζ και Αράκ, δίχως να ειδοποιήσει το Διεθνή Οργανισμό Πυρηνικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ).
Έχοντας έξυπνα συσχετίσει, την επαύριον του πολέμου στο Ιράκ, το ζήτημα της ενδεχόμενης κατασκευής όπλων μαζικής καταστροφής από την Τεχεράνη με την αυτόματη διακοπή των διαπραγματεύσεων για τη Συμφωνία Εμπορίου και Συνεργασίας (TCA) μεταξύ των δύο μερών, η ΕΕ, εκπροσωπούμενη από τον Χαβιέ Σολάνα και τρία κράτη-μέλη της, τις Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία και Γερμανία (στο εξής ΕΕ-3), πρότεινε στο Ιράν την παροχή τεχνικής υποστήριξης για το ειρηνικό πυρηνικό του πρόγραμμα με αντάλλαγμα τη συμμόρφωσή του προς τις υποδείξεις του ΙΑΕΑ (Τζογόπουλος 2014: 273). Η παραχθείσα, κατόπιν διαβουλεύσεων, Διακήρυξη της Τεχεράνης, στην οποία το Ιράν δεσμευόταν να αναστείλει κάθε δραστηριότητα εμπλουτισμού ουρανίου (Lyons 2015), αποτέλεσε μιαν αδιαμφισβήτητη διπλωματική επιτυχία της ΕΕ, η οποία, μάλιστα, επικροτήθηκε και από τον τότε ΥΠΕΞ των ΗΠΑ Κόλιν Πάουελ (Fuller 2003). Το ίδιο μπορεί να υποστηριχθεί και για τη συμφωνία των Παρισίων, η οποία υπεγράφη μεταξύ Ιράν και ΕΕ-3 ένα χρόνο αργότερα, εκ νέου επί προεδρίας του μεταρρυθμιστή Μουχάμαντ Χαταμί, και η οποία ενθάρρυνε την αναστολή του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος, με αντάλλαγμα τις αυξημένες οικονομικές σχέσεις μεταξύ των δύο εταίρων (Karakir & Karakasulu 2014: 172).
2.3 Η σκλήρυνση της ευρωπαϊκής στάσης
Το 2005, η έλευση στην εξουσία του σκληροπυρηνικού Μαχμούτ Αχμαντινετζάντ θα σηματοδοτήσει μια μακρά περίοδο επιδείνωσης των ευρωιρανικών δεσμών. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Ιρανού ηγέτη, τόσο η ΕΕ, που κατ’ εκείνον συμπεριφερόταν ως εντολοδόχος των Αμερικανών, όσο και ο ΙΑΕΑ δεν ήταν παρά «εκφοβιστές αποφασισμένοι να ανακόψουν την (τεχνολογική και επιστημονική) εξέλιξη του Ιράν» με τις παρεμβάσεις τους υπέρ της αναστολής του πυρηνικού του προγράμματος (Kamrava 2007). Το αδιέξοδο στο οποίο περιήλθαν οι διαπραγματεύσεις με τη ανανεωμένη πλέον ομάδα των πέντε μόνιμων μελών του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ (Κίνα, Γαλλία, Ρωσία, Ηνωμένο Βασίλειο, ΗΠΑ) συν τη Γερμανία (στο εξής P5+1[1]), εξαιτίας της απόφασης του Αχμαντινετζάντ να εξακολουθήσει το πρόγραμμα εμπλουτισμού ουρανίου, εξώθησε την ΕΕ να εγκαταλείψει το δόγμα της αποτελεσματικής πολυμέρειας και να επιβάλει κατά μόνας, και εκτός του Σ.Α. του ΟΗΕ, εμπάργκο στην εισαγωγή ιρανικού πετρελαίου και άλλες οικονομικές κυρώσεις (Ramani 2015).
2.4 Η επαναπροσέγγιση και η επίτευξη της πυρηνικής συμφωνίας
Το 2013, η μετριοπαθής ρητορική του άρτι εκλεγέντος στην προεδρία του Ιράν Χασάν Ρουχανί λειτουργεί καταλυτικά στην αναθέρμανση των σχέσεων του κράτους με την Αμερική του σαφώς πιο ανοιχτού στο διάλογο από τον Ρεπουμπλικάνο προκάτοχό του Μπαράκ Ομπάμα, αλλά και στην επανεκκίνηση των προσπαθειών ήπιας ισχύος εκ μέρους της ΕΕ. Είναι χαρακτηριστικό ότι ένα μήνα μετά την επίτευξη της Ενδιάμεσης Συμφωνίας μεταξύ Ιράν και P5+1 του Νοεμβρίου του 2013, που ακολουθήθηκε από μερική άρση των κυρώσεων και ξεπάγωμα περιουσιακών στοιχείων (EU External Action 2014), αντιπροσωπεία ευρωβουλευτών πραγματοποίησαν επαφές με εκπροσώπους όλου του πολιτικού φάσματος και ακτιβιστές στην Τεχεράνη (Ramani 2015).
Χάρη στη διευκόλυνση των εντατικών συνομιλιών της επόμενης διετίας από την εκάστοτε Ύπατη Εκπρόσωπο για θέματα εξωτερικής πολιτικής και ασφάλειας της ΕΕ –πρώτα την Κάθριν Άστον και ακολούθως τη Φεντερίκα Μογκερίνι-, το ιστορικό Κοινό Ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης (ΚΟΣΔ) για τη διακοπή του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος, με αντάλλαγμα τη σταδιακή πλήρη άρση των κυρώσεων της διεθνούς κοινότητας, επετεύχθη εν τέλει το 2015 στη Βιέννη (Lyons 2015). Η πρόβλεψη για το συντονισμό της Κοινής Επιτροπής επίβλεψης της εφαρμογής των συμφωνηθέντων από τον Ευρωπαίο Ύπατο Εκπρόσωπο καθιστά την Ένωση ως έναν από τους σταθερότερους εγγυητές της πυρηνικής συμφωνίας, δικαιώνοντάς τη για το διπλωματικό κεφάλαιο που ανάλωσε στην υπόθεση (Blockmans 2015).
3. ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΕΜΠΛΟΚΗΣ ΤΗΣ ΕΕ ΣΤΙΣ ΠΥΡΗΝΙΚΕΣ ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΕΙΣ
3.1 Εμπόριο
Έχοντας εξετάσει συνοπτικά τα βήματα που συντελέστηκαν από την ευρωπαϊκή διπλωματία για την ειρηνική διευθέτηση της ιρανικής κρίσης, το ερώτημα που ευλόγως εγείρεται αφορά στα αίτια που υποκίνησαν την ενεργό συμμετοχή της Ένωσης στους διαδοχικούς γύρους των πυρηνικών συνομιλιών.
Η ανάγκη αναθέρμανσης των εμπορικών σχέσεων της ΕΕ με την ισλαμική δημοκρατία αποτέλεσε αν μη τι άλλο ισχυρό κίνητρο για την ενωσιακή κινητοποίηση. Με την ουσιαστική κατάρρευση της Συμφωνίας των Παρισίων, μετά την εκλογή Αχμαντινετζάντ, οι διαπραγματεύσεις για τη Συμφωνία Εμπορίου και Συνεργασίας (TCA) παρέμεναν πρακτικά παγωμένες από το 2005, ενώ η απόφαση για το εμπάργκο πετρελαίου του 2012 οδήγησε σε μιαν αξιοσημείωτη πτώση των ιρανικών εισαγωγών προς την Ευρώπη κατά 86% (Martin 2015). Κατά συνέπεια, οι Ευρωπαίοι κατέληξαν να πραγματοποιούν πολύ μεγαλύτερες θυσίες από τους Αμερικανούς ομολόγους τους ελέω συντήρησης ενός καθεστώτος κυρώσεων έναντι του Ιράν, που για εκείνους μεταφραζόταν σε άμεσες οικονομικές απώλειες, όπως είχε τεθεί από τον Γάλλο πρέσβη στις ΗΠΑ, Ζεράρ Αρό (Atlantic Council 2015).
Η ιρανική αγορά με τα 80 εκατομμύρια κατοίκων και την αναδυόμενη μεσαία τάξη δε θα μπορούσε παρά να λειτουργεί ως πόλος έλξης για τις ευρωπαϊκές εταιρείες, ιδιαίτερα στους τομείς της ενέργειας, των τηλεπικοινωνιών και της αγροτικής παραγωγής (Coville 2014). Σύμφωνα με τον οργανισμό Turquoise Partners Group, ο οποίος ενθαρρύνει την εισροή ξένων επενδύσεων στο Ιράν, 15 μήνες πριν από τη σύναψη της πυρηνικής συμφωνίας αντιπροσωπείες περισσότερων από 100 δυτικών επιχειρήσεων ταξίδεψαν στην Τεχεράνη, με το 90% αυτών να απαρτίζεται από ευρωπαϊκές επιχειρήσεις (Dehghan 2015). Ειδικότερα, σε επιχειρηματικό συνέδριο που διοργανώθηκε στη Φρανκφούρτη έπειτα από την επίτευξη του πυρηνικού συμφώνου, επιχειρήσεις από τη Γερμανία, την άλλοτε μεγαλύτερη εμπορική εταίρο του Ιράν, εξέφρασαν ανοιχτά τις στοχεύσεις τους για περαιτέρω ανάπτυξη των εμπορικών συναλλαγών με τη χώρα (Becker 2015), αποδεικνύοντας έτσι τα σημαντικά οφέλη της ειρηνικής λύσης στο ιρανικό ζήτημα για τον ευρωπαϊκό επιχειρηματικό κλάδο.
3.2 Ενεργειακή Ασφάλεια
Βεβαίως, η ΕΕ επέδειξε ιδιαίτερο ζήλο κατά τις διεργασίες για την αίσια ολοκλήρωση της πυρηνικής συμφωνίας με το Ιράν ορμώμενη και από την επιθυμία προώθησης της ενωσιακής στρατηγικής του Τέταρτου ή Νοτίου Διαδρόμου, πεμπτουσία των στοχεύσεων της οποίας αποτελεί η εξαγωγή προς Δυσμάς των αποθεμάτων φυσικού αερίου από τη Μέση Ανατολή και την περιοχή της Κασπίας διά της παράκαμψης του ρωσικά ελεγχόμενου δικτύου αγωγών (Τσακίρης 2011: 179∙ Van Aartsen 2009).
Σε μια προσπάθεια εναρμόνισής τους με την κοινοτική νόρμα περί διαφοροποίησης παρόχων, πηγών και διαδρομών με σκοπό την αποτροπή των μονοπωλιακών πρακτικών και της κατάχρησης δεσπόζουσας θέσης εντός της Ενιαίας Αγοράς, όπως αυτή θεσμοθετείται στο Τρίτο Ενεργειακό Πακέτο και το Πακέτο για την Ενεργειακή Ένωση (Commission 2008∙ Commission 2015), ευρωπαϊκές ενεργειακές εταιρείες δεν κρύβουν το ενδιαφέρον τους για επενδύσεις σε νέες πηγές υδρογονανθράκων και εναλλακτικούς δρόμους διέλευσης αγωγών (Shirvani & Vukovic 2015). Στην περίπλοκη αυτή εξίσωση πρέπει να συνυπολογιστεί και η επιμονή των βορειοευρωπαϊκών χωρών, με προεξάρχουσα τη Γερμανία, στην εξάρτηση από το ρωσικό φυσικό αέριο, όπως διαφαίνεται από τα μετοχικά μερίδια κορυφαίων ενεργειακών εταιρειών τους στις υπό την Gazprom κοινοπραξίες της πρώτης και της δεύτερης γραμμής του Nord Stream, κατά παράβαση της παραπάνω φωτογραφικής για τη ρωσική ενεργειακή ναυαρχίδα αρχής.
Όντας ο τρίτος μεγαλύτερος παραγωγός φυσικού αερίου παγκοσμίως, η επάνοδος στη διεθνή ενεργειακή αγορά του αποδεσμευμένου πλέον από τις κυρώσεις Ιράν πιθανώς να δώσει τη λύση στη διάσταση απόψεων Γερμανίας και ΕΕ αναφορικά με την ενεργειακή τροφοδοσία, καθώς, σύμφωνα με τον αρμόδιο Επίτροπο για την Ενεργειακή Ένωση, «οι προδιαγραφές του Ιράν συνάδουν ιδανικά με τη στρατηγική διαφοροποίησης της ΕΕ» (Sputnik 2015). Πράγματι, ενδεχόμενη υλοποίηση του Περσικού Αγωγού θα εξασφάλιζε στην Ευρώπη περί τα 35 ΔΚΜ ιρανικού αερίου κατ’ έτος μέσω Τουρκίας, Ελλάδας και Ιταλίας, ποσότητα ισοδύναμη με το 25% των εξαγωγών της Gazprom στην ΕΕ για το 2014, ενώ πάντοτε υφίσταται και η εναλλακτική της δια θαλάσσης μεταφοράς αερίου σε υγροποιημένη μορφή (LNG), με τις δύο επιλογές να κοστίζουν πολύ φθηνότερα εν σχέσει με τις τιμές πώλησης του ρωσικού φυσικού αερίου σε ευρωπαϊκές και τέως σοβιετικές χώρες (Shirvani & Vukovic 2015).
Απόδειξη της στρατηγικής σημασίας του Ιράν για τους ευρωπαϊκούς σχεδιασμούς στον τομέα της ενεργειακής ασφάλειας συνιστά το γεγονός ότι η ίδια η Φεντερίκα Μογκερίνι διοργάνωσε στις 15 Ιουλίου 2015, μία μέρα μετά την επίτευξη της πυρηνικής συμφωνίας, μια άτυπη συνάντηση με υπεύθυνους διαμόρφωσης πολιτικής της ΕΕ αφιερωμένη αποκλειστικά στις προοπτικές της μελλοντικής ενεργειακής σύμπραξης των δύο πλευρών (Reuters 2015).
3.3 Περιφερειακή σταθερότητα
Η ανάγκη αποκατάστασης των διπλωματικών επαφών μεταξύ ΕΕ και Ιράν, καθώς και η επέκταση αυτών σε ζητήματα διμερούς ενδιαφέροντος εκτός των στενών ορίων του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος, γεγονός που προϋποθέτει και το άνοιγμα στο προσεχές μέλλον μιας πλήρους διπλωματικής αποστολής της ΕΕ στην Τεχεράνη, λειτούργησε ως προωθητικός παράγοντας για τη θετική έκβαση των διαπραγματεύσεων (Martin 2015).
Επομένως, η επιδίωξη της πυρηνικής συμφωνίας από πλευράς ΕΕ αιτιολογείται από την επιθυμία συνεργασίας με το Ιράν στα μέτωπα των κρίσιμων προκλήσεων που ταλανίζουν σύσσωμη την περιοχή της Μέσης Ανατολής, όπως ο συριακός εμφύλιος και ο επεκτατισμός του Ισλαμικού Κράτους (Adebahr et al. 2014). Εξάλλου, όπως έχει επισημανθεί και από τη Φεντερίκα Μογκερίνι, από τη συνέργεια με το Ιράν θα μπορούσε να προκύψει ένα πάγιο περιφερειακό πλαίσιο για τη Μέση Ανατολή, ικανό να αλλάξει άρδην τα δεδομένα όσον αφορά την ασφάλεια και τη σταθερότητα εξίσου και στην ευρωπαϊκή ήπειρο (Norman 2015).
4. ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΝΩΣΙΑΚΗΣ ΣΥΜΒΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΥΡΗΝΙΚΗ ΣΥΜΦΩΝΙΑ
4.1 Η ΕΕ από διαμεσολαβητής σε ρόλο διεθνούς κανονιστικού δρώντα
Το γεγονός της άμεσης ανάληψης δράσης από την επονομαζόμενη «Μεγάλη Τριάδα» (Γαλλία, Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο) αφ’ ης στιγμής το Ιράν συμπεριελήφθη από τον πρόεδρο Μπους στον «άξονα του κακού», καθώς και η παραμονή τους στο διαπραγματευτικό τραπέζι μέχρι και τον Ιούλιο του 2015 ως βασικοί εκπρόσωποι της ΕΕ, λειτούργησαν επιβεβαιωτικά για την ιδέα μιας κοινής ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής (Martin 2015), έστω και διακυβερνητικού χαρακτήρα, όπως θεσμοθετείται από τη Συνθήκη της Λισαβόνας (Fabbrini 2014).
Επιπλέον, ο διαρκής συντονισμός του κοινού διπλωματικού εγχειρήματος των τριών κρατών-μελών από τον εκάστοτε Ύπατο Εκπρόσωπο για θέματα εξωτερικής πολιτικής και ασφάλειας, ευθύνη η οποία δεν απωλέσθηκε ούτε μετά την ένταξη στο διαπραγματευτικό σχήμα της Ρωσίας, της Κίνας και των ΗΠΑ, αναδεικνύει έτι περαιτέρω την καίρια συνεισφορά της Ένωσης στην επίτευξη της πυρηνικής συμφωνίας (Shirvani & Vukovic 2015). Ειδικότερα, κατόπιν ολοκλήρωσης των τελευταίων, και ομολογουμένως πιο πυρετωδών, σταδίων των διαβουλεύσεων, από την Ενδιάμεση Συμφωνία του 2013 ως το τελικό Κοινό Σχέδιο Δράσης του 2015, η Φεντερίκα Μογκερίνι, η οποία εισέπραξε παγκόσμια επιδοκιμασία για το διαμεσολαβητικό της ρόλο, προωθώντας ένα πλαίσιο αγαστής συνεργασίας με το Ιράν, το οποίο είχε ήδη σφυρηλατηθεί χάρη στις ενέργειες των προκατόχων της, Σολάνα και Άστον, προεδρεύοντας στις συναντήσεις και διαμορφώνοντας την ατζέντα, «έβαζε λάδι στους τροχούς της συμφωνίας και ωθούσε τους διαπραγματευτές να καταλήξουν σε συμπαγή συμπεράσματα» (De La Baume 2015). Εντούτοις, πέραν του Ύπατου Εκπροσώπου, αξιοσημείωτος είναι και ο ρόλος με τον οποίο επιφορτίστηκε το Ευρωκοινοβούλιο κατά την περίοδο της σύναψης της Συμφωνίας των Παρισίων, το 2004. Συγκεκριμένα, είχε τότε συγκροτηθεί αντιπροσωπεία Ευρωκοινοβουλίου-Ιράν, ως μέσο για τη διάνοιξη άμεσου διαύλου επικοινωνίας με το Μαχλίς, δηλαδή τη Συμβουλευτική Συνέλευση της ισλαμικής δημοκρατίας, προσφέροντας κατ’ αυτόν τον τρόπο βήμα ανοιχτής συζήτησης ανάμεσα στους βουλευτές για θέματα όπως, μεταξύ άλλων, η μη διάδοση πυρηνικών όπλων (Τζογόπουλος 2014: 275). Τέλος, η ιρανική αφορμή παρέσχε την ευκαιρία στη συχνά αμφισβητηθείσα για τη χρησιμότητά της Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης να υπογραμμίσει την αξία της στην ανάπτυξη μιας πιο συνεκτικής ενωσιακής εξωτερικής πολιτικής (Martin 2015). Συνεπώς, η ΕΕ κατόρθωσε σε μεγάλο βαθμό να υπερβεί τους ενδογενείς διχασμούς της και να αρθρώσει ενιαίο λόγο στο ζήτημα του Ιράν, εν αντιθέσει, για παράδειγμα, με την περίπτωση του ουκρανικού εμφυλίου, όπου τα αντικρουόμενα συμφέροντα μεταξύ των κρατών-μελών παρακώλυαν επανειλημμένως την κεντρική διαχείριση της κρίσης σε κοινοτικό επίπεδο.
Φυσικά, όπως έχει ήδη αναλυθεί στο παρόν άρθρο, η ΕΕ, καίτοι εμφανιζόμενη ως αδιαίρετη δύναμη στη διαπραγματευτική διαδικασία, δεν περιορίστηκε στη διαμεσολαβητική συμπεριφορά μέσω της αποτελεσματικής πολυμέρειας, αλλά διά της αυτόβουλης επιβολής οικονομικών κυρώσεων κατά του Ιράν, εκτός του Σ.Α. του ΟΗΕ, με αιχμή τη μη συμμόρφωση του καθεστώτος Αχμαντινετζάντ με τις επιταγές του ΙΑΕΑ, απέδειξε ότι μπορεί το ίδιο εύκολα να μετατραπεί σε παράγοντα κανονιστικής ισχύος, ικανό να διατυπώνει και να επιβάλει τις πολιτικές του στη διεθνή σκηνή (Ramani 2015). Σε κάθε περίπτωση, ήταν οι Ευρωπαίοι εκείνοι «που πρώτοι προσέγγισαν το Ιράν σχετικά με το πυρηνικό του πρόγραμμα, εγκαινίασαν την τακτική του συνδυασμού της προσφοράς κινήτρων, όπως οι διευρυμένοι εμπορικοί δεσμοί, υπό την απειλή των κυρώσεων, και πρωτοστάτησαν στη σύγκληση των P5+1» (Alcaro 2014), οι οποίοι έφεραν επιτυχώς εις πέρας τη διπλωματική προσπάθεια έπειτα από 13 χρόνια.
4.2 Η αλληλεξάρτηση ευρωπαϊκής και αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής
Η απαρέγκλιτη θέση της ΕΕ για μια μακροπρόθεσμη διευθέτηση της ιρανικής κρίσης, μέσα από την οποία θα διασφαλιζόταν η ειρηνική φύση του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν σύμφωνα με τη Συνθήκη Περί Μη Διάδοσης Πυρηνικών Όπλων (Mamedov & Paul 2015), θα είχε πολύ λιγότερες πιθανότητες να γίνει πράξη δίχως την ανάρρηση στην εξουσία της ισλαμικής δημοκρατίας του προέδρου Χασάν Ρουχανί, του επόμενου ηγέτη μετά τον Μουχάμαντ Χαταμί που επέδειξε τη δέουσα σοβαρότητα στις συνδιαλλαγές του με τη Δύση (Shanahan 2015). Δε θα είχε όμως υλοποιηθεί και χωρίς την έλευση στο τιμόνι των ΗΠΑ του Μπάρακ Ομπάμα, ενός προέδρου διατεθειμένου να παραγάγει επιτέλους, μέσω της ενεργής συμμετοχής σε διαδοχικούς διαπραγματευτικούς γύρους, ένα αποτέλεσμα συμφέρον τόσο για τους Αμερικανούς όσο και για τους Ισραηλινούς και σουνίτες συμμάχους τους (Friedman 2015), οι οποίοι θεωρούσαν εαυτούς απειλούμενους από την απρόσκοπτη αναβάθμιση του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος (Karakir & Karacasulu 2014: 172). Ωστόσο, κατά τις μακρόχρονες διεργασίες ως την έκδοση του ΚΟΣΔ, οι οπτικές ΕΕ και ΗΠΑ δεν υπήρξαν πάντοτε συγκλίνουσες.
Η συνέπεια των Βρυξελλών στον αποκλεισμό του σεναρίου της στρατιωτικής επέμβασης κατά της Τεχεράνης αποτέλεσε την ειδοποιό διαφορά της ευρωπαϊκής από την αμερικανική πολιτική (Τζογόπουλος 2014: 282). Έτσι, η συχνή ανάλυση της διαδικασίας των πυρηνικών διαπραγματεύσεων «υπό το πρίσμα των αμερικανοϊρανικών σχέσεων» (Shirvani & Vukovic 2015) στις οποίες ενεχόταν και η έσχατη λύση της ένοπλης σύρραξης, ιδιαίτερα μετά το τραυματικό για τις ΗΠΑ προηγούμενο της 11ης Σεπτεμβρίου και τη συνακόλουθη νεοσυντηρητική ρητορική Μπους, προκαλούσε ενόχληση στην εμφορούμενη από τις αρχές της ήπιας ισχύος ΕΕ. Ανησυχία για τη βαθμιαία διολίσθηση των πολυμερών διαπραγματεύσεων σε διμερή συζήτηση μεταξύ ΗΠΑ και Ιράν, αλλά και για διαφωνίες πάνω σε ζητήματα όπως η διάρκεια ισχύος της συμφωνίας, ο αριθμός των φυγοκεντρωτών και η οργάνωση των επιθεωρήσεων στις πυρηνικές εγκαταστάσεις, εκφράστηκε κατ’ αρχάς από γαλλικής πλευράς (Bahout & Haddad 2015). Αλλά και η Γερμανία εξανέστη, με τη σειρά της, διά στόματος του τότε ΥΠΕΞ Φρανκ Βάλτερ Στάινμαγιερ, κατά των εκφοβισμών των Ρεπουμπλικανών να μπλοκάρουν τη συμφωνία στο κογκρέσο ως ένδειξη στήριξης στο Ισραήλ (Ramani 2015).
Αποπειραθείς να ερμηνεύσει τις διαφορετικές κοσμοθεωρίες ΗΠΑ και ΕΕ ως προς την εξωτερική τους πολιτική, ο Ρόμπερτ Κάγκαν είχε γράψει (2003: 3) ότι «οι Αμερικανοί προέρχονται από τον Άρη και οι Ευρωπαίοι από την Αφροδίτη». Η τελική υπερίσχυση της ευρωπαϊκής άποψης για μια ειρηνική επίλυση του ιρανικού πυρηνικού προβλήματος μπορεί να πιστωθεί ως διπλωματική επιτυχία στην ΕΕ, παρ’ όλα αυτά πρόκειται για μια επιτυχία που ουδέποτε θα είχε συντελεστεί δίχως την επίδειξη καλής θέλησης, που εξέλειπε από την κυβέρνηση Μπους, από τη νέα διοίκηση Ομπάμα. Έτσι, παρά τις δεδομένες αποκλίσεις τους, μπορεί να υποστηριχθεί ότι οι πολιτικές ΗΠΑ και ΕΕ βρέθηκαν, όσον αφορά το Ιράν, να αλληλοεξαρτώνται, με τη μεν Ευρώπη να προσβλέπει στην εξυπηρέτηση των κοινών οικονομικών συμφερόντων της με την Τεχεράνη, τη δε Αμερική να μεριμνά για την ικανοποίηση της εγχώριας κοινής γνώμης και των συμμάχων της –Ισραήλ και σουνιτικά κράτη του Κόλπου- από το αίσιο κλείσιμο ενός ζέοντος περιφερειακού μετώπου.
5. ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΩΝ ΕΥΡΩΙΡΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ
5.1 Η διατήρηση μιας επισφαλούς συμφωνίας
Η 17η Ιανουαρίου 2016, επίσημη Ημέρα Εφαρμογής του συμφώνου, βρήκε το Ιράν να έχει εκπληρώσει γρηγορότερα του αναμενομένου τις υποχρεώσεις του, μεταφέροντας μεγάλο μέρος των αποθεμάτων εμπλουτισμένου ουρανίου στη Ρωσία και απενεργοποιώντας τον αντιδραστήρα βαρέως ύδατος στο Αράκ, προκειμένου να αποζημιωθεί με τη μερική άρση των κυρώσεων ΕΕ, ΗΠΑ και ΟΗΕ (Dyer 2016). Το ταξίδι-ορόσημο οκτώ Επιτρόπων στην Τεχεράνη, μερικούς μήνες αργότερα, με τα οικονομικά και τα ενεργειακά στην ατζέντα των συζητήσεων (Valero 2016), σηματοδότησε το ξεκίνημα «μιας προσεκτικής και βήμα-βήμα προσέγγισης ΕΕ και Ιράν σε μια πλειάδα επιμέρους πεδίων, πέραν του πυρηνικού ζητήματος» (Mamedov & Paul 2015).
Προσκόμματα όμως σε αυτήν την αναγνωριστική ακόμη διπλωματική κινητικότητα μπορεί ανά πάσα στιγμή να θέσει η γνώμη του νέου ενοίκου του Λευκού Οίκου, Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος έχει στο παρελθόν εκφραστεί επικριτικά για την υπογραφείσα επί του Δημοκρατικού προκατόχου του συμφωνία (Vaez 2017). Αποφασισμένη να καταστήσει σαφή τη διαφοροποίηση της θέσης της από την έως τώρα ακολουθούμενη πολιτική Τραμπ, η ΕΕ προχώρησε ένα βήμα παραπέρα στις σχέσεις της με την Τεχεράνη, υπογράφοντας, τον Απρίλιο του 2017 και στο πλαίσιο του ΚΟΣΔ, το πρώτο στην ιστορία αξίας 2.5 εκατ. ευρώ σχέδιο πυρηνικής συνεργασίας με το Ιράν για τη βελτίωση των δυνατοτήτων της Ιρανικής Ρυθμιστικής Αρχής για τα πυρηνικά (European Commission 2017).
Έτερο παράγοντα εκτροχιασμού των αναθεωρημένων ευρωιρανικών σχέσεων συνιστά η Ρωσική Ομοσπονδία. Μολονότι η ενεργειακή συνεργασία φαντάζει «δελεαστική» σε Βρυξέλλες και Τεχεράνη (Shirvani & Vukovic 2015), καθώς το ιρανικό αέριο μπορεί να ευνοήσει, βάσει γεωπολιτικών συσχετισμών, την ευρωπαϊκή πολιτική του Νοτίου Διαδρόμου, η φημολογούμενη συμφωνία Πούτιν-Ρουχανί, στο πλαίσιο της επίσκεψης του τελευταίου στη Μόσχα, για τη διαχείριση του ιρανικού δικτύου από διεθνείς πετρελαϊκές εταιρείες, όπως η Rosneft και η Lukoil, στρέφει την ισλαμική δημοκρατία μακριά από την Ευρώπη και κοντύτερα στις ρωσικές ενεργειακές βλέψεις στην Ευρασία (Cook 2017).
Η εξ ορισμού επισφάλεια των συμφωνηθέντων στη Βιέννη εξαιτίας της στάσης του Τραμπ και της επιρροής του Πούτιν στην ηγεσία Ρουχανί δε φαίνεται, προσώρας τουλάχιστον, να πτοεί την ΕΕ, η οποία, διά της Φεντερίκα Μογκερίνι, δηλώνει αποφασισμένη να επιβλέψει αυστηρά την εφαρμογή της συμφέρουσας για εκείνην πυρηνικής συμφωνίας και να διατηρήσει ζωντανό τον πολιτικό και οικονομικό διάλογο με το Ιράν, ανεξαρτήτως της αμερικανικής πολιτικής (Kumar Sen 2017).
5.2 Η παράμετρος της αποτυχίας
Σήμερα, ένα χρόνο και πλέον από την Ημέρα Εφαρμογής, παρά τα στοιχεία που θέλουν την ιρανική οικονομία να μεγεθύνεται με ρυθμούς της τάξης του 6.6% του ΑΕΠ μεταξύ 2016-2017, απόδειξη, κατά την ευρωπαϊκή πλευρά, ότι η συμφωνία της 14ης Ιουλίου όντως αποδίδει καρπούς (Mogherini 2017), ανάλογη αισιοδοξία δε μοιάζει να αποπνέεται από την πραγματικότητα του μέσου Ιρανού πολίτη, γεγονός που θέτει εν αμφιβόλω τη μέχρι τέλους προσήλωση του Ιράν στη διασφάλιση του ειρηνικού χαρακτήρα του πυρηνικού του προγράμματος έως την Ημέρα Ολοκλήρωσης, δέκα περίπου έτη μετά την ημερομηνία υιοθέτησης της συμφωνίας (Blockmans 2015). Είναι χαρακτηριστικό ότι η πλειοψηφία των ερωτηθέντων Ιρανών πολιτών σε έρευνα του Κέντρου Διεθνών Σπουδών Ασφαλείας του Πανεπιστημίου του Μέρυλαντ εξέφρασαν, με τις επόμενες εθνικές εκλογές προ των πυλών, μειωμένο ενθουσιασμό λόγω της απουσίας απτού αντίκτυπου της συμφωνίας στην καθημερινότητά τους, ενώ πιστεύουν ότι το Ιράν δεν έχει λάβει πολλά από τα υπεσχημένα προνόμια και ότι δεν έχουν επέλθει βελτιώσεις στο βιοτικό τους επίπεδο ως απόρροια αυτής (Berman 2017).
Υπό τις περιγραφόμενες συνθήκες στην ιρανική κοινωνία, μια πιθανή αθέτηση των όρων της συμφωνίας της Βιέννης για λόγους πολιτικού καιροσκοπισμού ενδέχεται να τη μετατρέψει σε «παράγοντα πόλωσης αντί ανανέωσης της εμπιστοσύνης στη δυνατότητα της ΕΕ να ενεργεί ως διπλωματικός διαμεσολαβητής» (Ramani 2015). Αν και η συμφωνία επικυρώνει το ευρωπαϊκό δόγμα της αποτελεσματικής πολυμέρειας, εντούτοις δεν επιλύει τις σημαντικές διαιρέσεις σουνιτών και σιιτών που ταλανίζουν ευρύτερα την περιοχή της Μέσης Ανατολής ούτε χαλιναγωγεί τις τάσεις της ιρανικής εξωτερικής πολιτικής για χρηματοδότηση και εξοπλισμό τρομοκρατικών οργανώσεων όπως η λιβανέζικη Χεζμπολάχ και οι Υεμένιοι αντάρτες Χούθι. Ωστόσο, ασχέτως των ελλείψεων της συμφωνίας αυτής καθ’ αυτής, ενδεχόμενη αποτυχία της ΕΕ και των P5+1 να επιβλέψουν τις πυρηνικές δραστηριότητες του Ιράν θα ακύρωνε αυτομάτως όλη την προσπάθεια που επένδυσαν και το κύρος που προσέδωσαν πρώτιστα οι Ευρωπαίοι στην εξεύρεση μιας ειρηνικής διεξόδου στην πυρηνική κρίση (Korteweg 2015).
6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Συγκεφαλαιωτικά, το επίτευγμα της ΕΕ να οδηγήσει τις διαπραγματεύσεις με το Ιράν στην προτιμητέα από εκείνη έκβαση της ειρηνικής επίλυσης δικαιώνει τις μετέπειτα δηλώσεις της Μογκερίνι ότι «χάρη στην εξαιρετική δουλειά μιας εξαιρετικής ομάδας, της ευρωπαϊκής ομάδας» συνήφθη τελικώς το κοινό σχέδιο δράσης για το πυρηνικό πρόγραμμα της Τεχεράνης (Euractiv 2015).
Πράγματι, η ΕΕ ήταν η πρώτη διεθνής δύναμη που υποκίνησε τη διαπραγματευτική διαδικασία από το 2002 και ενεπλάκη ενεργά σε αυτήν καθ’ όλη τη δεκατριάχρονη διάρκειά της, εκπροσωπούμενη από τον άξονα Λονδίνου-Βερολίνου-Παρισίων. Επίσης, κατάφερε να ελιχθεί έξυπνα μεταξύ της αποτελεσματικής πολυμέρειας και της σκληρότερης συμπεριφοράς του κανονιστικού δρώντος, συναρτώντας τις οικονομικές σχέσεις της με την Τεχεράνη με τη διάθεση τήρησης από την τελευταία των συστάσεων του ΙΑΕΑ. Ο καθοριστικός της ρόλος δεν οφείλεται όμως αποκλειστικά στην επιτυχία της να λειάνει τις αντιθέσεις μεταξύ των κρατών-μελών της αλλά ευνοήθηκε και από την εκλογή του πρόθυμου να μετάσχει στον πολυμερή διάλογο Μπάρακ Ομπάμα.
Έτσι, η πυρηνική συμφωνία δικαίωσε την κοινή ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική, η οποία έχει πολλάκις επικριθεί για τα διακυβερνητικά της θεμέλια, και βοήθησε την Ένωση να αποδείξει ότι μπορεί να διαχειριστεί τις μεγάλες διεθνείς προκλήσεις. Από εδώ και στο εξής, η ΕΕ οφείλει να προασπίσει την εφαρμογή του σχεδίου που καταρτίστηκε χάρη στις δικές της πρωτοβουλίες, προκειμένου να εξυπηρετήσει τα οικονομικά και ενεργειακά συμφέροντα που τη συνδέουν με την Τεχεράνη, συμβάλλοντας ταυτόχρονα στη διατήρηση της περιφερειακής σταθερότητας στο εύφλεκτο σκηνικό της Μέσης Ανατολής.
[1] Για την ΕΕ προσφιλέστερος του P5+1 είναι ο όρος ΕΕ3+3, υπονοώντας ότι οι διαπραγματεύσεις διεξάγονται από τρεις χώρες της ΕΕ (Γαλλία, Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο) σε συνεργασία με άλλες τρεις χώρες (ΗΠΑ, Ρωσία Κίνα), υπό την εποπτεία του Ευρωπαίου Ύπατου Εκπροσώπου Εξωτερικής Πολιτικής και Ασφάλειας (EU External Action 2014).
ΑΝΑΦΟΡΕΣ:
ΑΓΓΛΟΦΩΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
· Einhorn, R. J., 2004. A Transatlantic Strategy on Iran’s Nuclear Program. The Washington Quarterly, 27 (4), σελ. 21-32.
· Fabbrini, S., 2014. The European Union and the Libyan Crisis. International Politics, 51 (2), σελ. 177-195.
· Kagan, R. 2003. Of Paradise and Power: America and Europe in the New World Order. New York: Vintage Books.
· Kamrava, M., 2007. Iranian National-security Debates: Factionalism and Lost Opportunities. Middle East Policy, 14 (2), σελ. 84-100.
· Kellner, D., 2002. ‘’The Axis of Evil’’, Operation Infinite War, and Bush’s Attacks on Democracy. Cultural Studies <> Critical Methodologies, 2 (3), σελ. 343-347.
· Menashri, D., 2002. Iran and the West : Continuity and Change under Khatami’s Presidency. Στο: G. Gorodetsky και W. Weidenfeld, επιμ. 2002. Regional Security in the Wake of the Collapse of the Soviet Union: Europe and the Middle East. Βόννη: Europa Union Verlag, σελ. 169-183.
· Pinto, M., 2001. Sanctioning Iran: US-European Disputes Over Policy Towards Iran. The International Spectator: Italian Journal of International Affairs, 36 (2), σελ. 101-110.
· Shanahan, R., 2015. Iranian Foreign Policy Under Rouhani. Σύδνεϋ: Lowy Institute for International Policy.
· Shirvani, T. & Vukovic, S., 2015. After the Iran Nuclear Deal: Europe’s Pain and Gain. The Washington Quarterly, 38 (3), σελ. 79-92.
ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
· Karakir, I. A. και Karacasulu, N., 2014. Απίθανο Σενάριο; Η Διακοπή του Ιρανικού Πυρηνικού Προγράμματος. Στο: Χ. Τσαρδανίδης και Β. Κεφαλά, επιμ. 2014. Ιράν: Πολιτική Οικονομία και Διεθνείς Περιφερειακές Σχέσεις. Αθήνα: Παπαζήσης, σελ. 171-193.
· Τζογόπουλος, Γ., 2014. Οι Ευρω-ιρανικές Σχέσεις. Στο: Χ. Τσαρδανίδης και Β. Κεφαλά, επιμ. 2014. Ιράν: Πολιτική Οικονομία και Διεθνείς Περιφερειακές Σχέσεις. Αθήνα: Παπαζήσης, σελ. 263-287.
· Τσακίρης, Θ., 2011. Ο Γαλάζιος Χρυσός: Οι Ρωσο-Ουκρανικές Σχέσεις και η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Φυσικού Αερίου. Αθήνα: Παπαζήσης.
ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ:
Αγγλόφωνες:
· Adebahr, C., Otte, M., Tocci, N., 2014. For Europe, Iran Is More Than the Nuclear Problem. EU Observer, [διαδίκτυο] 20 Νοεμβρίου 2014. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://euobserver.com/opinion/126606 [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Alcaro, R., 2014. Iran Nuclear Talks: For Europe, Roll-Over Is Better than Game Over. Brookings, [διαδίκτυο] 26 Νοεμβρίου 2014. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.brookings.edu/blog/markaz/2014/11/26/iran-nuclear-talks-for-europe-roll-over-is-better-than-game-over/ [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Bahout, J. & Haddad, B., 2015. How France Became an Iran Hawk. Carnegie Endowment for International Peace, [διαδίκτυο] 30 Μαρτίου 2015. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://carnegieendowment.org/2015/03/30/how-france-became-iran-hawk/i56y [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· BBC, 2002. France Criticizes ‘’Simplistic’’ US Policy. [διαδίκτυο] 7 Φεβρουαρίου 2002. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/1805341.stm [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Becker, A., 2015. German Business Looks to Post-Sanctions Iran Boom. DW, [διαδίκτυο] 19 Μαΐου 2015. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.dw.com/en/german-business-looks-to-post-sanctions-iran-boom/a-18462208 [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Berman, I., 2017. The JCPOA Helps Iran’s Elites and Hurts Rouhani. Foreign Affairs, [διαδίκτυο] 29 Μαρτίου 2017. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.foreignaffairs.com/articles/iran/2017-03-29/jcpoa-helps-irans-elites-and-hurts-rouhani?cid=nlc-fatoday-20170329&sp_mid=53732077&sp_rid=bWxtYXJpYW5hM0BnbWFpbC5jb20S1&spMailingID=53732077&spUserID=MjE2MjgxOTE4MTkwS0&spJobID=1124974439&spReportId=MTEyNDk3NDQzOQS2 [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Black, I., Hooper, J., Burkeman, O., 2002. Bush Warned Over ‘’Axis of Evil’’. The Guardian, [διαδίκτυο] 5 Φεβρουαρίου 2002. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.theguardian.com/world/2002/feb/05/usa.ianblack [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Blockmans, S., 2015. The Nuclear Deal With Iran: Le Moment Suprême? Centre for European Policy Studies, [διαδίκτυο] 16 Ιουλίου 2015. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.ceps.eu/system/files/Nuclear%20Deal%20with%20Iran%20Steven%20Blockmans%20CEPS%20Commentary_0.pdf [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Cook, C., 2017. Moscow to Gain from Iran’s Oil, Gas: Sources. Natural Gas World, [διαδίκτυο] 3 Απριλίου 2017. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.naturalgasworld.com/moscow-to-gain-from-irans-oil-gas-sources-36787 [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Coville, T., 2014. EU and Iran: Towards a New Partnership? Institut de Relations Internationales et Stratégiques, [διαδίκτυο] 30 Απριλίου 2014. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.iris-france.org/44347-eu-and-iran-towards-a-new-partnership/ [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Dehghan, S. K., 2015. Western Businesses Eye Iran After UN Backs Nuclear Deal. The Guardian, [διαδίκτυο] 20 Ιουλίου 2015. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.theguardian.com/world/2015/jul/20/western-businesses-eye-iran-after-un-backs-nuclear-deal [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· De La Baume, M., 2015. The Women Behind the Iran Nuclear Deal. Politico, [διαδίκτυο] 17 Ιουλίου 2015. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.politico.eu/article/the-women-behind-the-nuclear-deal/ [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Dyer, J., 2016. Iran: Implementation Day Explained. Financial Times, [διαδίκτυο] 17 Ιανουαρίου 2016. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.ft.com/content/bc7273ee-bbe9-11e5-b151-8e15c9a029fb [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Friedman, T. L., 2015. Obama Makes His Case on Iran Nuclear Deal. The New York Times, [διαδίκτυο] 14 Ιουλίου 2015. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.nytimes.com/2015/07/15/opinion/thomas-friedman-obama-makes-his-case-on-iran-nuclear-deal.html?_r=0 [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Fuller, T., 2003. Wider Split Between US and Europe Over Iran. The New York Times, [διαδίκτυο] 18 Νοεμβρίου 2003. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.nytimes.com/2003/11/18/international/europe/wider-split-between-us-and-europe-over-iran.html [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Korteweg, R., 2015. After a Deal: How to Keep Iran Honest. Centre for European Reform, [διαδίκτυο] 22 Μαΐου 2015. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.cer.org.uk/insights/day-after-deal-how-keep-iran-honest?utm_source=All+website+signups+as+of+21+March+2014&utm_campaign=fd91502306-insight_iran_deal_keep_honest&utm_medium=email&utm_term=0_c3be79867d-fd91502306-301759153 [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Kumar Sen, A., 2017. EU Seeks to Preserve Iran Nuclear Deal. Atlantic Council, [διαδίκτυο] 10 Φεβρουαρίου 2017. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/mogherini-iran-russia-trump [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Lyons, K., 2015. Iran Nuclear Talks: Timeline. The Guardian, [διαδίκτυο] 14 Ιουλίου 2015. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.theguardian.com/world/2015/apr/02/iran-nuclear-talks-timeline?CMP=Share_iOSApp_Other [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Mamedov, E. & Paul, A., 2015. EU-Iran Relations post-Vienna : The Way Forward. European Policy Centre, [διαδίκτυο] 16 Ιουλίου 2015. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://aei.pitt.edu/65797/1/pub_5820_eu-iran_relations.pdf [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Martin, G., 2015. European Diplomacy and the Iranian Nuclear Negotiations. The European Institute, [διαδίκτυο] Μάιος 2015. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.europeaninstitute.org/index.php/ei-blog/252-european-affairs/ea-may-2015/2066-auto-generate-from-title [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Mogherini, F., 2017. The Iran Nuclear Deal Is a Success –and the Whole World Is Safer for It. The Guardian, [διαδίκτυο] 17 Ιανουαρίου 2017. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.theguardian.com/commentisfree/2017/jan/17/iran-nuclear-deal [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Norman, L., 2015. EU Foreign Policy Chief Sees Progress on Iran Nuclear Talks. The Wall Street Journal, [διαδίκτυο] 26 Φεβρουαρίου 2015. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.wsj.com/articles/iran-six-powers-near-nuclear-deal-1424975896 [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Ramani, S., 2015. Why the European Union is a Big Winner from the Iran Deal. Huffington Post, [διαδίκτυο] 14 Ιουλίου 2015. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.huffingtonpost.com/samuel-ramani/european-union-iran-deal_b_7978588.html [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Reuters, 2015. EU’s Mogherini Seeks Talks With Iran on Energy, Trade by Early 2016. [διαδίκτυο] 31 Ιουλίου 2015. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.reuters.com/article/iran-nuclear-eu-idUSL5N10B25R20150731 [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Sputnik, 2015. Iran’s Return to Oil Market Fits With EU Energy Diversification Strategy. [διαδίκτυο] 15 Ιουλίου 2015. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://sputniknews.com/business/201507151024662313/#ixzz3jICQBkb4 [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Vaez, A., 2017. Trump’s Iran Deal Options. Foreign Affairs, [διαδίκτυο] 23 Ιανουαρίου 2017. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.foreignaffairs.com/articles/iran/2017-01-23/trumps-iran-deal-options [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Valero, J., 2016. Commission Embarks on Business Trip to Tehran, Despite Renewed Sanctions. Euractiv, [διαδίκτυο] 14 Απριλίου 2016. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.euractiv.com/section/global-europe/news/commission-embarks-on-business-trip-to-tehran-despite-renewed-sanctions/ [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
Ελληνόφωνες:
· Parsi, T., 2015. ΗΠΑ-Ιράν: Οι Σταθμοί Μιας Θυελλώδους Σχέσης. Le Monde Diplomatique, [διαδίκτυο] 29 Μαρτίου 2015. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://monde-diplomatique.gr/?p=235 [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΠΡΟΟΔΟΥ:
· Aartsen, V. J., 2009. Activity Report: September 2007-February 2009/ Project of European Interest n° NG 3. Βρυξέλλες, 4 Φεβρουαρίου 2009.
ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΑ ΔΕΛΤΙΑ:
· European Union External Action, 2014. E3/EU+3 nuclear negotiations with Iran: Terms of the agreement on a Joint Plan of Action, including measures to be undertaken by the European Union. [ενημερωτικό δελτίο] Βρυξέλλες, 17 Ιανουαρίου 2014. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://eeas.europa.eu/archives/docs/statements/docs/2013/131219_02_en.pdf [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
ΔΕΛΤΙΑ ΤΥΠΟΥ:
· European Commission, 2017. EU project for nuclear safety for Iran. Δελτίο τύπου. Βρυξέλλες, 18 Απριλίου 2017. [διαδίκτυο] Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://europa.eu/rapid/press-release_MEX-17-1003_en.htm [Προσπελάστηκε στις 18 Απριλίου 2017].
ΚΟΙΝΟΤΙΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ:
· Commission of the European Communities, COM (2008) 781 final. Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: Second Strategic Energy Review. Βρυξέλλες, 13 Νοεμβρίου 2008.
· European Commission, COM (2015) 80 final. Energy Union Package. Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee, the Committee of the Regions and the European Investment Bank: A Framework Strategy for a Resilient Energy Union with a Forward-Looking Climate Change Policy. Βρυξέλλες, 25 Φεβρουαρίου 2015.
ΒΙΝΤΕΟ:
· Atlantic Council, 2015. Europe and the Iran Nuclear Deal. [διαδικτυακό βίντεο], 26 Μαΐου 2015. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.atlanticcouncil.org/events/webcasts/europe-and-the-iran-nuclear-deal [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].
· Euractiv, 2015. Mogherini on Iran Nuclear Deal: ‘’This is a historic day’’. [διαδικτυακό βίντεο], 14 Ιουλίου 2015. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.euractiv.com/section/energy/video/mogherini-on-iran-nuclear-deal-this-is-a-historic-day/ [Προσπελάστηκε στις 13 Απριλίου 2017].